כּלי־זמר־מוזיק

אַ כאַראַקטעריסטישער שטריך פֿון ייִדיש־קולטור פֿונעם נײַסטן פּעריאָד איז אַן אייגנאַרטיקער גלגול פֿון, כּלומרשט, געבליבענע אינעם עבֿר קאָנקרעטע אַנטפּלעקונגען אירע. ווי אַן אָנשוילעכע אילוסטראַציע פֿון דער דאָזיקער טענה קאָן דינען די אַנטוויקלונג פֿון כּלי־זמר־קונסט במשך פֿון די לעצטע יאָרצענדליקער. 

די לעבעדיקע טראַדיציע פֿון דער אשכּנזישער פֿאָלקס־מוזיק האָט זיך פֿאַקטיש איבערגעריסן אין דער מיט פֿונעם 20טן יאָרהונדערט. איר ווידערגעבורט האָט זיך אָנגעהויבן אין די 60ער – 70ער יאָרן אין צפֿון־אַמעריקע. צום סוף 70ער יאָרן איז די כּלי־זמרישע מוזיק געוואָרן גאָר פּאָפּולער אין פֿש"אַ און קאַנאַנדע, דערבײַ ניט בלויז צווישן ייִדן. מע דאַרף אָפּמערקן, אַז דעמאָלט איז געווען אַ מאָדע אויף עטנישער מוזיק בכלל. כּלי־זמרים פֿון יענער כוואַליע האָבן געשטרעבט צו אַ וויפֿל ס'איז מעגלעך אויטענטיש אויספֿילן אינעם סטיל פֿונעם 19 יאָרהונדערט, זיך אָנשפּאַרנדיק אויף געבליבענע נאָטן־פֿאַרשרײַבונגען און באַזונדערס קלאַנגען־פֿאַרקריצונגען. די אַמערסטן באַוווּסט צווישן חלוצים פֿונעם ווידערגעבורט פֿון כּלי־זמרישער מוזיק זײַנען געווען געבוירענע אין די 50ער יאָרן אין פֿש"אַ מײַקל אַלפּערט און וואָלטער־זאבֿ פֿעלדמאַן. אַ ממשותדיקער סטימול צום ווײַטערדיקן וווּקס פֿון פּאָפּולערקייט פֿון דער כּלי־זמרישער מוזיק איז געוואָרן דאָס אַרויסגעבן משה בערעגאָווסקיס מאָנומענטאַלע אַרבעט "ייִדישע אינסטרומענטאַלע פֿאָלקס־מוזק" (אויף ענגליש – 1982, אויף רוסיש – 1987).

וויבאַלד די מוזיק פֿון כּלי־זמרים איז אין פֿאַרגאַנגענהייט געווען אין דער ערשטער ריי טאַנץ־מוזיק, האָט מען אירע זשאַנערן אָנגערופֿן נאָך ייִדישע פֿאָלקס־טענץ – "פֿריילעכס", "שער", "האָראַ", "זשאָק", "סקאָטשנע", "בולגאַר" אא. פֿון דעם האָט אויף אַ נאַטירלעכן אופֿן געשטאַמט אַ שטרעבונג ווידעראויפֿשטעלן די טראַדיציע פֿון ייִדישע פֿאָלקס־טענץ, אָבער די דאָזיקע אויפֿגאַבע האָט זיך אַרויסגעוויזן ווי אַ סך קאָמפּליצירטערע צוליב דעם, וואָס די ייִדישע כאָרעאָגראַפֿיע איז ניט געווען באַצײַטנס פֿאַרפֿיקסירט אַזוי ווי געהעריק איז.

אין די 90ער יאָרן האָט די מאָדע אויף כּלי־זמרישער מוזיק אַרײַנגעדרונגען פֿון צפֿון־אַמעריקע אין אייראָפּע און אינעם געוועזענעם ראַטנפֿאַרבאַנד. אין מערבֿ־אייראָפּע האָט מען אָנגעהויבן אויספֿילן די מוזיק פֿון כּלי־זמרים אויף פֿעסטיוואַלן פֿון פֿאָלקס־מוזיק באַנאַנד מיט מוזיק פֿון אַנדערע פֿעלקער. פּאַראַלעל מיט דעם האָט זיך פֿאָרמירט טראַדיציע פֿון קלעזפֿעסטן, וועלכע זײַנען געווען געווידמעט קאָנקרעט דער ייִדישער פֿאָלקס־מוזיק. אַזוי, ווי אין צפֿון־אַמעריקע, האָט די מוזיק פֿון כּלי־זמרים געפֿונען אין אייראָפּע צוהערער און אויספֿילער סײַ צווישן ייִדן, סײַ צווישן ניט־ייִדן.

אויף אַ ספּעציפֿישן וועג איז געגאַנגען די אַנטוויקלונג פֿון כּלי־זמרישער מוזיק אין ישׂראל. פֿון איין זײַט איז די כּלי־זמרישע מוזיק זיך גלײַך ווי צעגאַנגען אין דעם, וואָס אין ישׂראל איז פֿאַרפֿירט צו רופֿן "מוסיקה חסידית". מע פֿלעגט זי אויספֿילן אויף חתונות, אויף רעליגיעזע מאַסן־אונטערנעמונגען – למשל, אויף ל"ג בעומר בײַם קבֿר פֿון רשב"י אויפֿן באַרג מירון, אָבער זי איז געבליבן אויסער דעם מיינסטרים פֿון קולטור פֿון דער ייִדישער מלוכה.

אַ ריזיקן בײַטראָג אין פּאָפּולאַריזירן די כּלי־זמרישע מוזיק אין ישׂראל האָט געמאַכט מוסאַ בערלין (געב. אין תּל־אָבֿיבֿ אין 1938). בפֿרט האָט ער דער ערשטער געווענדט די אַכט אויף דער ספּעציפֿישער מוזיקאַלער טראַדיציע פֿון ארץ־ישׂראלדיקער כּלי־זמרים, וועלכע האָט זיך צונויפֿגעלייגט אין דער סבֿיבֿה פֿונעם אַשכּנזישן אַלטן ייִשובֿ, וואָס האָט געשטאַמט פֿון די עולים פֿונעם סוף 18טן – אָנהייב 19טן יאָרהונדערט. אַ כאַראַקטעריסטישע אייגנטימלעכקייט פֿון דער ארץ־ישׂראלדיקער כּלי־זמרישער מוזיק איז אַ באַמערקבאַרע השפּעה מצד מוזיק פֿון אַראַבער און מיזרחדיקע ייִדן.

אינעם געגעבענעם קאָנטעקסט קאָן מען ניט נישט דערמאָנען אויך דעם קלאַרנעטיסט גיורא פֿיידמאַן (געב. אין 1936 אין אַרגענטינע, עולה געווען אין 1957). פּאַראַלעל מיט זײַן דערפֿאָלגרײַכער קאַריערע אַלס אויספֿילער פֿון קלאַסישער מוזיק האָט ער זיך פֿאַראינטערעסירט מיט כּלי־זמרישע ניגונים. זײַן ערשטער סאָלאָ־אַלבאָם "פֿריילעכס ונעימות חסידיות", וואָס איז אַרויסגעלאָזט געוואָרן אין 1971, האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ באַמערקבאַרער דערשײַנונג פֿאַר ליבהאָבער פֿון כּלי־זמרישער מוזיק איבער דער גאָרער וועלט. דערבײַ, אין אונטערשייד פֿון די אַמעריקאַנער כּלי־זמרים, וועלכע האָבן געשטרעבט צום פּינקטלעכן איבערגעבן דאָס אויטענטישע קלינגען פֿון טראַדיציאָנעלער כּלי־זמרישער מוזיק לויט מוסטערן פֿונעם 19טן – אָנהייב 20טן יאָרהונדערט, האָט גיורא פֿיידמאַן זי איבערבאַזיניקט אין שליסל פֿון קלאַסיק־אויספֿילן.

נאָר אמתדיקע כּלי־זמר־קאָלעקטיוון האָבן אָנגעהויבן זיך באַווײַזן אין ישׂראל בלויז אין אָנהייב פֿון די 2000ער יאָרן. אין 2003 האָט גרשון לייזערסאָן (געב. אין רוסלאַנד און עולה געווען מיט זײַנע עלטערן אין אָנהייב 90ער יאָרן), דעמאָלט נאָך אַ סטודענט פֿון תּל־אָבֿיבֿער מוזיק־אַקאַדעמיע, געשאַפֿן די גרופּע "ניגון חדש", וועלכע האָט אויסגעפֿילט כּלי־זמרישע ניגונים. מיט דרײַ יאָר שפּעטער איז ער אַרויסגעטראָטן אויפֿן קלעזפֿעסט אין קאַנאַדע, וווּ ער האָט ערשט פֿאַרשטאַנען, ווי פּאָפּולער איז די באַנײַטע כּלי־זמר־טראַדיציע אויפן מערבֿ און ווי רײַך איז זי. נאָכן אומקערן זיך קיין ישׂראל האָט ער געשאַפֿן צוזאַמען מיט אָסף תּלמודי (געב. אין ישׂראל אין 1976) דעם אַנסאַמבל "אוי דיוויזשן", וועלכער איז דערפֿאָלגרײַך אַרויסגעטראָטן מיט כּלי־זמרישער מוזיק און זינגלידער אויף ייִדיש אין ישׂראל און אין אויסלאַנד. אין 2008 האָט דער אַנסאַמבל פֿאַרווירקלעכט עטלעכע בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיטן רוסלענדיש־אַמעריקאַנער אויטאָר-אויספֿילער פּסוי קאָראָלענקאָ (פּאַוועל ליִאָן, געב. אין 1967 אין מאָסקווע), פֿאַר וועלכן כּלי־זמרישע מוזיק און טעקסטן אויף ייִדיש האָבן געדינט ווי אַ שטאָף פֿאַר זײַן אייגענער שאַפֿונג. אין זינגלידער, וואָס ער פֿילט אויס, ווערן אָפֿט באַהעפֿט ייִדיש, רוסיש און ענגליש. דערפֿאָלגרײַכקייט פֿון די דאָזיקע בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן האָט געבראַכט צו פֿאַרשפּרייטונג פֿון אַ נײַעם, אומטראַדיציאָנעלן צוגאַנג צו כּלי־זמרישער מוזיק, וועלכן גרשון לייזערסאָן האָט פֿאָרמולירט מיטן זאַץ "די מוזיק דאַרף לעבן און זיך אַנטוויקלען, און ניט זײַן אַ דענקמאָל".

אינעם סטיל פֿון אומטראַדיציאָנעלער כּלי־זמרישער מוזיק אַרבעט אויך דער פּאָפּולערער אַמעריקאַנער אויספֿילער דניאל קאַהן. (געב. אין 1978 אין דעטרויט). ער וווינט באַשטענדיק אין בערלין, וווּ ער האָט געשאַפֿן זײַן גרופּע "פּיינטיד בירד". אין זינגלידער, וואָס ער פֿילט אויס, ווערן באַהעפֿט ייִדיש, ענגליש און דײַטש. פּונקט ווי פּסוי קאָראָלענקא, האָט דניאל קאַהן פֿאַרווירקלעכט אַ ריי בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיטן אַנסאַמבל "אוי דיוויזשן".

אין 2017 האָט גרשון לייזערסאָן געשאַפֿן דעם אָרקעסטער "תּזמורת הכּלייזמר הישׂראלית", וואָס באַזירט זיך אין ירושלים. דער המשך קומט.