קינעמאַטאָגראַף אויף ייִדיש
פֿאַר דער געבורטס־דאַטע פֿונעם ייִדישן קינעמאַטאָגראַף קאָן מען האַלטן דאָס יאָר 1911. אין סעפּטעמבער פֿון יענעם יאָר איז אין מינסק פֿאָרגעקומען אַ דעמאָנסטראַציע פֿון אַ שטומען פֿילם, וואָס איז באַגלייט געוואָרן מיט אויספֿילן דאָס ייִדישע זינגליד "אַ בריוועלע דער מאַמען". אינעם זעלבן יאָר האָט דער טעאַטראַלער קריטיקער און רעזשסער אלכּסנדר אַרקאַטאָוו (1888 – 1961) געמאַכט אין מאָסקווע אַ 15-מינוטיקן שטומען פֿילם אונטערן נאָמען "לחיים" לויט מאָטיוון פֿון אַ ייִדיש פֿאָלקסליד מיטן זעלבן נאָמען. מיט אַ יאָר שפּעטער האָט ער געמאַכט די ערשטע, נאָך שטומע עקראַניזאַצע פֿון אַ ווערק פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. עס גייט אַ רייד וועגן שלום אַשס (1880 – 1957) פּיעסע "גאָט פֿון נקמה", וועלכע האָט געהאַט אין יענע יאָרן אַ גוואַלדיקן דערפֿאָלג.
נאָך דעם האָט געפֿאָלגט אַ שנעלע אַנטוויקלונג פֿון שטומען קינאָ מיט טיטרען אויף ייִדיש. די אַמערסטן באַמערקבאַרע פֿיגור אין דעם פּראָצעס איז געווען דער רעזשיסער סידניי גאָלדין (שמואל גאָלדשטיין, 1878 – 1937). אינעם געמאַכטן דורך אים אין 1924 שטומען פֿילם "ייִזכּור" האָט די הויפּט־ראָלע געשפּילט מאָריס שוואַרץ (1890 – 1960), וועלכער איז אין המשך געוואָרן אַ "סטאַר" פֿונעם ייִדישן סאַונד־קינאָ. די הויפּט־צענטערן פֿונעם ייִדישן שטומען קינאָ זײַנען נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה געווען פּוילן, פֿש"אַ און עסטרײַך. צוויי שטומע עקראַניזאַציעס פֿון שלום־עליכמס ווערק האָבן זיך באַוויזן אין די 20ער יאָרן פֿונעם פֿאָריקן יאָרהונדערט אינעם ראַטנפֿאַרבאַנד. אין 1925 האָט אַלעקסיי גראַנאָווסקי (1890 – 1937) געשאַפֿן לויט דערציילונגען וועגן מנחם־מענדלען דעם פֿילם "ייִדישע גליקן", די הויפּט־ראָלע אין וועלכן ס'האָט געשפּילט שלמה מיכאָעלס. אין 1928 האָט גריגאָרי גריטשער־טשעריקאָווער (1883 – 1945) געמאַכט אַ פֿילם "דורך טרערן" לויט מאָטיוון פֿון דער גרעסערער דערציילונג "מאָטל פּייסי דעם חזנס".
דער ערשטער ייִדישער סאַונד־פֿילם איז געוואָרן דער געמאַכטער אין פֿש"אַ דורך סידניי גאָלדין קורצפֿילם "עד מתי". נאָך דעם האָט געפֿאָלגט אַ האַסטיקער אויפֿבלי פֿונעם ייִדישן סאַונד־קינעמאַטאָגראַף. זײַנע הויפּט־צענטערן זײַנען געווען פֿש"אַ און פּוילן. במשך פֿון איין יאָרצענדליק זײַנען אַרויסגעלאָזט געוואָרן בערך 100 פֿול־לאַנגע סאַונד־פֿילמען אויף ייִדיש. דעם גרעסטן דערפֿאָלג צווישן זיי האָבן געהאַט "ייִדל מיטן פֿידל" (1936) און "אַ בריוועלע דער מאַמען" (1938) פֿונעם רעזשיסער יוסף גרין (גרינבערג, 1900 – 1996); "גרינע פֿעלדער" (לויט פּרץ הירשביינס פּייסע, 1937), "יאַנקל דער שמיד" (1938), "די קליאַטשע" (לויט מאָטיוון פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרימס דערציילונג, 1939) און "אַמעריקאַנער שדכן" (1940) פֿונעם רעזשיסער עדגאַר אולמער (1904 – 1972); "דער דיבוק" (לויט ש.אַנ־סקיס פּיעסע, 1937) פֿונעם רעזשיסער מיכל וואַשינסקי (1904 – 1965), "טבֿיה דער מילכיקער" (לויט מאָטיוון פֿון שלום־עליכמס גרעסערער דערציילונג, 1939) – רעזשי פֿון מאָריס שוואַרץ.
אין גיכן נאָכן אָנהייב פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה און אָקופּאַציע פֿון פּוילן און אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער דורך נאַציסטן איז דער ייִדישער קינעמאַטאָגראַף געקומען צום אונטערגאַנג. אין 1950 האָבן אין פֿש"אַ זיך באַוויזן צוויי לעצטע ייִדישע פֿול־לאַנגע פֿילמען באַשטימטע פֿאַר אַ ברייטן פּראָקאַט. אין 1957 איז אין פּוילן געמאַכט געוואָרן אַ קורצפֿילם געווידמעט דער געשיכטע פֿונעם וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער. במשך פֿון די 40ער און 50ער יאָרן זײַנען עטלעכע פּראָפּאַגאַנדיסטישע דאָקומענטאַלע פֿילמען אויף ייִדיש געמאַכט געוואָרן אין פּוילן און אין ישׂראל.
ניט געקוקט אויף דעם, וואָס דער ייִדישער קינעמאַטאָגראַף ווי אַ דערשײַנונג פֿון מאַסן־קולטור האָט אויפֿגעהערט צו עקזיסטירן, איז די ייִדישע שפּראַך ניט נעלם געוואָרן פֿולקום פֿון קינעמאַטאָגראַף. זי איז אָנוועזנד ווי די שפּראַך פֿון אַ טייל דיאַלאָגן אין אַ גאַנצער ריי שפּילפֿילמען געמאַכטע אין ווײַטערדיקע יאָרצענדליקער איבערהויפּט אויף אַנדערע שפּראַכן. צווישן זיי זײַנען "די גאַס העסטער" (פֿש"אַ, 1975), "דער בריסלער טראַנזיט" (בעלגיע, 1982), "אַן ערנסטער מענטש" (פֿש"אַ, 2009), "אַן אַמעריקאַנער אוגערקע" (פֿש"אַ, 2020) און דער מיני־סעריאַל "אַ ניט־אָרטאָדאָקסאַלע" (פֿש"אַ – דײַטשלאַנד, 2020).
נאָך מער, פֿון צײַט צו צײַט באַווײַזן זיך אויך נײַע שפּילפֿילמען, אין וועלכע ייִדיש איז די הויפּט־שפּראַך. אין 1976 האָט די ישׂראלדיקע פֿאַרוואַלטונג פֿאַר טעלעוויזיע און ראַדיאָ פֿילמירט דעם מוזיקאַלן טעלעוויזיע־ספּעקטאַקל "די מגילה" (רעזשי פֿון שמואל בונים) אויפֿן סמך פֿון איציק מאַנגערס לידער. ער איז געגאַנגען איבערהויפּט אויף ייִדיש. אין 1983 האָט דער רעזשיסער אַלפֿרעד שטיינהאַרט (1923 – 2012) געמאַכט אין ישׂראל פֿולקום אויף ייִדיש אַ פֿול־לאַנגן פֿילם "אַז מע גיט – נעמט מען". אין 1990 אויך אין ישׂראל האָט זיך באַוויזן אַ פֿול־לאַנגער פֿילם פֿונעם רעזשיסער אבֿרהם העפֿנער (1935 – 2014) "האהבֿה האחרונה של לורה אַדלר" ("די לעצטע ליבע פֿון לאָרע אַדלער"), אין וועלכן ס'איז געווען מער ייִדיש איידער העברעיִש.
מיטן אָנהייב פֿונעם 21טן יאָרהונדערט האָבן אַזעלכע פֿילמען אויף אַ – דאַכט זיך – פּאַראַדאָקסאַלן אופֿן אָנגעהויבן זיך באַווײַזן אויף עקראַנען אַלץ עפֿטער. אין 2005 האָט אַ רעזשיסער אַ ליבהאָבער יעקבֿ קירש געמאַכט אין פֿש"אַ פֿולקום אויף ייִדיש אַ קורצפֿילם "אַ געשעפֿט". אין 2008 האָט זיך אין ישׂראל באַוויזן אַ קורצפֿילם פֿונעם רעזשיסער דן ראָזענבערג (געב. אין 1979) "בית אבֿי" ("מײַן טאַטנס שטוב"), טראָץ דעם העברעיִשן נאָמען איז דער פֿילם פֿולקום אויף ייִדיש. אין 2010 האָט די אַמעריקאַנער רעזשיסערין איוו אַנענבערג געמאַכט איבערהויפּט אויף ייִדיש אַ פֿול-לאַנגן פֿילם Romeo and Juliet in Yiddish ("ראָמעאָ און דזשוליעטע אין ייִדיש"). אין 2014 האָט דער רעזשיסער מאַקסים זשירו (געב. אין 1976) געמאַכט אין קוועבעק איבערהויפּט אויף ייִדיש אַ פֿול־לאַנגן פֿילם "Felix et Meira" ("פֿיליקס און מיירע"). אין 2015 האָט דער ישׂראלדיקער רעזשיסער ערן טאָרבינער געמאַכט פֿולקום אויף ייִדיש אַ קורצפֿילם "אויף וואָס פֿאַר אַ שפּראַך רעדט דער ים" לויט מאָטיוון פֿון יהואשס (שלמה בלומגאַרטן, 1872 – 1927) טאָגביכער. מיט אַ יאָר שפּעטער האָט דער זעלבער רעזשיסער אַרויסגעלאָזט נאָך אין פֿולקום ייִדישן קורצפֿילם – "דער קאָלאָניסט" לויט מאָטיוון פֿון יוסף טונקלס (1881 – 1949) רײַזע־נאָטיצן. אין 2017 האָט דער אַמעריקאַנער רעזשיסער יהושע ווײַנשטיין (געב. אין 1983) געשאַפֿן פֿולקום אויף ייִדיש אַ פֿול־לאַנגן פֿילם "מנשה". די דאָזיקע רשימה וועט בלי־ספֿק פֿאָרגעזעצט ווערן, ווײַל די געשיכטע פֿונעם ייִדישן קינעמאַטאָגראַף זעצט זיך פֿאָר.