יעווגעני בינעוויטש:
דאָס בוך און דער מחבר
די אומשטענדן, ווי אַזוי דאָס דאָזיקע בוך אין געשאַפֿן געוואָרן, און די געשעענישן, וואָס זענען פֿאָרגעקומען אַ סך נאָך דער פּובליקאַציע, זענען געווען אַ ביסל אומגעוויינטלעכע.
מער ווי צען יאָר צוריק, האָט מײַן פֿרײַנד אַלכּסנדר דראַנאָוו, אַ סאָוועטיש־געבוירענער אַמעריקאַנער יוריסט, וואָס וווינט זינט די 1970ער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, מיר אָנגעקלונגען און געבעטן אים צו העלפֿן צו פֿאַרעפֿנטלעכן אַ בוך וועגן דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין רוסלאַנד.
אַלכּסנדר אַליין, כאָטש ער האָט אויסגעקליבן די יוריסט־קאַריערע, האָט אַלעמאָל אַרויסגעוויזן אַ גרויסן אַרטיסטישן טאַלאַנט, אַפּנים צוליב גענעטישע סיבות: ביידע זײַנע זיידעס און באָבעס זענען געווען באַרימטע ייִדישע אַקטיאָרן, וואָס האָבן אָפּגעלעבט אַ שווער, אָבער אַ העלן טעאַטראַלישן לעבנס־וועג.
יעווגעני בינעוו
די אומשטענדן, ווי אַזוי דאָס דאָזיקע בוך אין געשאַפֿן געוואָרן, און די געשעענישן, וואָס זענען פֿאָרגעקומען אַ סך נאָך דער פּובליקאַציע, זענען געווען אַ ביסל אומגעוויינטלעכע.
מער ווי צען יאָר צוריק, האָט מײַן פֿרײַנד אַלכּסנדר דראַנאָוו, אַ סאָוועטיש־געבוירענער אַמעריקאַנער יוריסט, וואָס וווינט זינט די 1970ער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, מיר אָנגעקלונגען און געבעטן אים צו העלפֿן צו פֿאַרעפֿנטלעכן אַ בוך וועגן דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין רוסלאַנד.
אַלכּסנדר אַליין, כאָטש ער האָט אויסגעקליבן די יוריסט־קאַריערע, האָט אַלעמאָל אַרויסגעוויזן אַ גרויסן אַרטיסטישן טאַלאַנט, אַפּנים צוליב גענעטישע סיבות: ביידע זײַנע זיידעס און באָבעס זענען געווען באַרימטע ייִדישע אַקטיאָרן, וואָס האָבן אָפּגעלעבט אַ שווער, אָבער אַ העלן טעאַטראַלישן לעבנס־וועג.
פֿאַרשטיין זיך, האָבן מיר, איך און מײַן חבֿר, ניט געקאָנט זײַן מיט זיי פּערזענלעך באַקאַנט. פֿונדעסטוועגן, האָב איך גאַנץ גוט געקענט אַלכּסנדר דראַנאָווס מאַמע רוזע קורץ – אַ געוועזענע אַקטריסע פֿון שלמה מילאָעלסעס מאָסקווער מלוכישן ייִדישן טעאַטער (גאָסעט). זי האָט דורכגעמאַכט גאָר אַ שווער לעבן. ווען מע האָט פֿאַרמאַכט דעם טעאַטער, האָט זי געמוזט האַווירן איר כראָניש קראַנקן מאַן, וועלכער איז געווען צוגעשמידט צום בעט. דערנאָך האָט זי געוואַנדערט איבער ווײַטע מקומות פֿונעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד צוזאַמען מיט דער טרופּע פֿון וולאַדימיר שוואַרצער, וועלכער האָט געשאַפֿן דעם "ייִדישן טעאַטראַלישן אַנסאַמבל" אויף די ברעקלעך פֿונעם געוועזענעם "גאָסעט".
דערנאָך איז זי אַוועקגעפֿאָרן קיין אַמעריקע. אויף דער ערשטער זײַט פֿון אַ היוסטאָנער צײַטונג (די משפּחה דראַנאָוו האָט זיך נאָך דער עמיגראַציע פֿונעם ראַטן־פֿאַרבאַנד באַזעצט אין דער דאָזיקער שטאָט) איז אַמאָל דערשינען גאָר אַ שיינער אַרטיקל, באַטיטלט מיט גרויסע אותיות: "דער ייִדישער טעאַטער קומט קיין היוסטאָן". דאָס איז געווען אַן ענטוזיאַסטישע רעזענזיע אויף ראָזע קורצעס סאָלאָ־אויפֿטריטן מיט סצענעס פֿון ספּעקטאַקלען און לידער אויף ייִדיש.
דאָס אַמאָל האָט אָבער אַלכּסנדר דראַנאָוו געוואָלט אָפּשמועסן גאָר אַן אַנדער זאַך. ער האָט מיר דערציילט, אַז יעווגעני בינעוויטש, אַ גוט באַוווּסטער טעאַטראַלער קריטיקער, האָט אים אָנגעקלונגען פֿון רוסלאַנד, פֿון פּעטערבורג. בינעוויטש האָט דעמאָלט געשריבן אַ וויכטיקע און ערנסטע מאָנאָגראַפֿיע וועגן דעם ייִדישן טעאַטער אין רוסלאַנד און געגעבן דראַנאָוון אַ צוטריט צו זײַן גאַנצן אויסערגעוויינטלעך רײַכן משפּחה־אַרכיוו. וויסנדיק, אַז אין יענער צײַט בין איך שוין געווען אַ פֿאַרלעגער, האָט מײַן פֿרײַנד זיך געווענדט צו מיר און איך האָב אים געהאָלפֿן אַרויסצוגעבן דאָס בוך.
במשך פֿון אַ לאַנגער צײַט האָב איך ניט געטראַכט וועגן יענער מעשׂה. מיט אַ יאָר צוריק, ווען איך האָב זיך אומגעקערט קיין אַמעריקע, האָב איך ניט געקאָנט אײַנשלאָפֿן. כּדי זיך צו פֿאַרווײַלן, האָב איך גענומען אויף טראַף אַ בוך פֿון דער פּאָליצע. דאָס איז געווען "די געשיכטע פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין רוסלאַנד: 1875 – 1918" פֿון יעווגעני בינעוויטשן. כ׳האָב עס געעפֿנט, איבערגעלייענט אַלכּסנדר דראַנאָווס דאַנק־אויטאָגראַף אויף דער הינטערשטער זײַט פֿון דער הילע און איבערגעבלעטערט די זאַמלונג פֿון פֿאַרשיידענע אַרכיוו־פֿאָטאָגראַפֿיעס בײַם סוף פֿונעם בוך.
פּונקט אין יענער צײַט האָב איך אָנגעהויבן אַרבעטן איבער מײַן פּראָיעקט פֿאַרן אָפּהיטן די ייִדיש־קולטור. די טעמע פֿונעם צופֿעליק אויסגעקליבענעם בוך איז געווען דווקא דאָס. אויפֿן צווייטן טאָג האָב איך אָנגעקלונגען דראַנאָוון; שוין לאַנג ניט גערעדט מיט אים. דעם קומענדיקן טאָג זענען מיר געזעסן אין אַ ניו־יאָרקער רעסטאָראַן. נאָך די געוויינטלעכע דרך־ארצדיקע ווערטער האָב איך אים גלײַך דערציילט וועגן מײַן פּראָיעקט און אָנגעהויבן אויספֿרעגן וועגן געוויסע ענינים, וואָס האָבן מיך שטאַרק אינטערעסירט.
עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז זײַן משפּחה־אַרכיוו איז פֿולשטענדיק אין אָרדענונג. אַדרבא, נאָך זײַן מאַמעס פּטירה האָט ער פּלוצעם אַנטדעקט אירע פֿריִער אומבאַקאַנט – און, פֿאַרשטייט זיך, קיינמאָל ניט פּובליקירטע – זכרונות. כ׳האָב קוים אײַנגעהאַלטן מײַן גרויסע שׂימחה, ווען ער האָט געזאָגט, אַז אַלע רעכט אויף בינאָווישטעס בוך געהערן נאָר צו אים און צום מחבר, און אַז ער גיט זיי מיט איבער צוזאַמען מיט די זכרונות פֿון זײַן מוטער, ראָזע קורץ, כּדי זיי זאָלן, מיט זײַן הקדמה, פֿאַרעפֿנטלעכט ווערן צום ערשטן מאָל אויף דער וועבזײַט פֿון מײַן פּראָיעקט.
דאָס איז אָבער נאָך ניט דער סוף פֿון דער המעשׂה.
ווען איך האָב זיך אומגעקערט אַהיים פֿונעם רעסטאָראַן, האָב איך געעפֿנט דעם אַדרעס־בוך אין מײַן טעלעפֿאָן און געפֿונען יעווגעני בינעווישטן. צום גליק, מעק איך קיינמאָל ניט אָפּ קיין אַלטע נומערן.
כ׳האָב אָנגעקלונגען און דערהערט אַ פֿרוי. דאָס האָט גערעדט די טאָכטער פֿונעם מחבר, וואַלעריאַ בינעוויטש. זי האָט איבערגעגעבן, אַז איר טאַטע איז מיט צוויי יאָר צוריק ניפֿטר געוואָרן און געמאָלדן, אַז זי האָט פֿון אים געהערט וועגן מיר, אַז איר טאַטע האָט מיך געדאַנקט פֿאַרן העלפֿן צו פּובליקירן זײַן מאָנאָגראַפֿיע. דערנאָך האָט זי מיך געפֿרעגט, צי איך קלײַב זיך צו פֿאָרן קיין פּעטערבורג, ווײַל איר פֿאָטער האָט איבערגעלאָזט אַ ריזיקן אַרכיוו און זי האָט ניט געוווּסט, וואָס צו טאָן דערמיט.
מיט עטלעכע חדשים שפּעטער האָב איך זיך געלאָזט קיין פּעטערבורג און באַזוכט וואַלעריאַ בינעוויטש. ווען זי איז געווויר געוואָרן, אַז איך פּלאַנירט אַרויסצושטעלן איר טאַטנס בוך צווישן די ערשטע מאַטעריאַלן אויף אָט־דער וועבזײַט, געווידמעט דער ייִדיש־קולטור (זעט די סעקציע "טעאַטער"), האָט זי מיר געזאָגט, אַז פֿאַר אַזאַ אַרבעט וועט זי מיר איבערגעבן בחינם איר גאַנצן טאַטנס אַרכיוו. דאָס איז, אַוודאי, אַ פּרײַזלאָזע מתּנה, וואָס וועט זיכער העלפֿן צו פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿון יעווגעני בינעווישן – אַן אמתן גיבור פֿון קונסט בכלל און פֿון ייִדישן טעאַטער בפֿרט.
צוזאַמען מיטן אַרכיוו, האָט וואַלעריאַ מיר איבערגעגעבן אַ קליינטשיקע בראָשור מיט זייער אַ באַשיידענעם נאָמען: "יעווגעני בינעוויטש: ביבליאָגראַפֿיע". ווי עס טויג פֿאַר אַ ביבליאָגראַפֿישער רעפֿערענץ, איז עס אַ טרוקענע רשימה פֿון זײַנע פּובליקירטע ווערק, באַגלייט בײַם סוף מיט אַ קורצן, נאָר ביז גאָר אַ רירנדיקן אויטאָביאָגראַפֿישן עסיי. דאָס ברענג איך אַ פּאָר פֿראַגמענטן דערפֿון. די לעצטע שורות זענען באַזונדערס נשמה־רײַסנדיק.
"… דאָס לעבן קומט צו דעם סוף… צי וועט זיך אײַנגעבן נאָך עפּעס צו פֿאַרעפֿנטלעכן? אָט־די בראָשור אַפֿילו?
… בקיצור, אָפּגעלעבט אַ בזיונותדיק אָרעם לעבן. מיר האָבן ניט געהונגערט, ניט אַרומגעגאַנגען קרוע־בלוע… נאָר אַפֿילו צו קויפֿן מײַן פֿרוי אַ בלימל אָדער אָפּשיקן אין אין אַנדער לאַנד אַ פּעקל מיט אונדזער נײַער פּובליקאַציע איז תּמיד געווען שווער. און צו האָבן אַ צווייט קינד האָבן מיר ניט געקענט.
… און פֿאָרט, בײַ דער נעילה, קומט אָפֿט אויף מײַן געדאַנק, אַז איך האָב אָפּגעלעבט אַ גליקלעך לעבן… קיין איין קאָניונקטורישע שורה האָב איך ניט אָנגעשריבן. כ׳האָב געשריבן בלויז וועגן דעם, וואָס מיר אַליין איז געווען אינטערעסאַנט".
מאַרק זילבערקוויט