כּלי־זמר־מוזיק
כּלי־זמר־מוזיק
Yiddish Glory
אַ זינג־אַרכיוו פֿון דער ייִדישער געשיכטע
פּסאָי קאָראָלענקאָ און
All Stars Klezmer Band
אַ כאַראַקטעריסטישער שטריך פֿון ייִדיש־קולטור פֿונעם נײַסטן פּעריאָד איז אַן אייגנאַרטיקער גלגול פֿון, כּלומרשט, געבליבענע אינעם עבֿר קאָנקרעטע אַנטפּלעקונגען אירע. ווי אַן אָנשוילעכע אילוסטראַציע פֿון דער דאָזיקער טענה קאָן דינען די אַנטוויקלונג פֿון כּלי־זמר־קונסט במשך פֿון די לעצטע יאָרצענדליקער.
די לעבעדיקע טראַדיציע פֿון דער אשכּנזישער פֿאָלקס־מוזיק האָט זיך פֿאַקטיש איבערגעריסן אין דער מיט פֿונעם 20טן יאָרהונדערט. איר ווידערגעבורט האָט זיך אָנגעהויבן אין די 60ער – 70ער יאָרן אין צפֿון־אַמעריקע. צום סוף 70ער יאָרן איז די כּלי־זמרישע מוזיק געוואָרן גאָר פּאָפּולער אין פֿש"אַ און קאַנאַנדע, דערבײַ ניט בלויז צווישן ייִדן. מע דאַרף אָפּמערקן, אַז דעמאָלט איז געווען אַ מאָדע אויף עטנישער מוזיק בכלל. כּלי־זמרים פֿון יענער כוואַליע האָבן געשטרעבט צו אַ וויפֿל ס'איז מעגלעך אויטענטיש אויספֿילן אינעם סטיל פֿונעם 19 יאָרהונדערט, זיך אָנשפּאַרנדיק אויף געבליבענע נאָטן־פֿאַרשרײַבונגען און באַזונדערס קלאַנגען־פֿאַרקריצונגען. די אַמערסטן באַוווּסט צווישן חלוצים פֿונעם ווידערגעבורט פֿון כּלי־זמרישער מוזיק זײַנען געווען געבוירענע אין די 50ער יאָרן אין פֿש"אַ מײַקל אַלפּערט און וואָלטער־זאבֿ פֿעלדמאַן. אַ ממשותדיקער סטימול צום ווײַטערדיקן וווּקס פֿון פּאָפּולערקייט פֿון דער כּלי־זמרישער מוזיק איז געוואָרן דאָס אַרויסגעבן משה בערעגאָווסקיס מאָנומענטאַלע אַרבעט "ייִדישע אינסטרומענטאַלע פֿאָלקס־מוזק" (אויף ענגליש – 1982, אויף רוסיש – 1987).
וויבאַלד די מוזיק פֿון כּלי־זמרים איז אין פֿאַרגאַנגענהייט געווען אין דער ערשטער ריי טאַנץ־מוזיק, האָט מען אירע זשאַנערן אָנגערופֿן נאָך ייִדישע פֿאָלקס־טענץ – "פֿריילעכס", "שער", "האָראַ", "זשאָק", "סקאָטשנע", "בולגאַר" אא. פֿון דעם האָט אויף אַ נאַטירלעכן אופֿן געשטאַמט אַ שטרעבונג ווידעראויפֿשטעלן די טראַדיציע פֿון ייִדישע פֿאָלקס־טענץ, אָבער די דאָזיקע אויפֿגאַבע האָט זיך אַרויסגעוויזן ווי אַ סך קאָמפּליצירטערע צוליב דעם, וואָס די ייִדישע כאָרעאָגראַפֿיע איז ניט געווען באַצײַטנס פֿאַרפֿיקסירט אַזוי ווי געהעריק איז.
אין די 90ער יאָרן האָט די מאָדע אויף כּלי־זמרישער מוזיק אַרײַנגעדרונגען פֿון צפֿון־אַמעריקע אין אייראָפּע און אינעם געוועזענעם ראַטנפֿאַרבאַנד. אין מערבֿ־אייראָפּע האָט מען אָנגעהויבן אויספֿילן די מוזיק פֿון כּלי־זמרים אויף פֿעסטיוואַלן פֿון פֿאָלקס־מוזיק באַנאַנד מיט מוזיק פֿון אַנדערע פֿעלקער. פּאַראַלעל מיט דעם האָט זיך פֿאָרמירט טראַדיציע פֿון קלעזפֿעסטן, וועלכע זײַנען געווען געווידמעט קאָנקרעט דער ייִדישער פֿאָלקס־מוזיק. אַזוי, ווי אין צפֿון־אַמעריקע, האָט די מוזיק פֿון כּלי־זמרים געפֿונען אין אייראָפּע צוהערער און אויספֿילער סײַ צווישן ייִדן, סײַ צווישן ניט־ייִדן.
אויף אַ ספּעציפֿישן וועג איז געגאַנגען די אַנטוויקלונג פֿון כּלי־זמרישער מוזיק אין ישׂראל. פֿון איין זײַט איז די כּלי־זמרישע מוזיק זיך גלײַך ווי צעגאַנגען אין דעם, וואָס אין ישׂראל איז פֿאַרפֿירט צו רופֿן "מוסיקה חסידית". מע פֿלעגט זי אויספֿילן אויף חתונות, אויף רעליגיעזע מאַסן־אונטערנעמונגען – למשל, אויף ל"ג בעומר בײַם קבֿר פֿון רשב"י אויפֿן באַרג מירון, אָבער זי איז געבליבן אויסער דעם מיינסטרים פֿון קולטור פֿון דער ייִדישער מלוכה.
אַ ריזיקן בײַטראָג אין פּאָפּולאַריזירן די כּלי־זמרישע מוזיק אין ישׂראל האָט געמאַכט מוסאַ בערלין (געב. אין תּל־אָבֿיבֿ אין 1938). בפֿרט האָט ער דער ערשטער געווענדט די אַכט אויף דער ספּעציפֿישער מוזיקאַלער טראַדיציע פֿון ארץ־ישׂראלדיקער כּלי־זמרים, וועלכע האָט זיך צונויפֿגעלייגט אין דער סבֿיבֿה פֿונעם אַשכּנזישן אַלטן ייִשובֿ, וואָס האָט געשטאַמט פֿון די עולים פֿונעם סוף 18טן – אָנהייב 19טן יאָרהונדערט. אַ כאַראַקטעריסטישע אייגנטימלעכקייט פֿון דער ארץ־ישׂראלדיקער כּלי־זמרישער מוזיק איז אַ באַמערקבאַרע השפּעה מצד מוזיק פֿון אַראַבער און מיזרחדיקע ייִדן.
אינעם געגעבענעם קאָנטעקסט קאָן מען ניט נישט דערמאָנען אויך דעם קלאַרנעטיסט גיורא פֿיידמאַן (געב. אין 1936 אין אַרגענטינע, עולה געווען אין 1957). פּאַראַלעל מיט זײַן דערפֿאָלגרײַכער קאַריערע אַלס אויספֿילער פֿון קלאַסישער מוזיק האָט ער זיך פֿאַראינטערעסירט מיט כּלי־זמרישע ניגונים. זײַן ערשטער סאָלאָ־אַלבאָם "פֿריילעכס ונעימות חסידיות", וואָס איז אַרויסגעלאָזט געוואָרן אין 1971, האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ באַמערקבאַרער דערשײַנונג פֿאַר ליבהאָבער פֿון כּלי־זמרישער מוזיק איבער דער גאָרער וועלט. דערבײַ, אין אונטערשייד פֿון די אַמעריקאַנער כּלי־זמרים, וועלכע האָבן געשטרעבט צום פּינקטלעכן איבערגעבן דאָס אויטענטישע קלינגען פֿון טראַדיציאָנעלער כּלי־זמרישער מוזיק לויט מוסטערן פֿונעם 19טן – אָנהייב 20טן יאָרהונדערט, האָט גיורא פֿיידמאַן זי איבערבאַזיניקט אין שליסל פֿון קלאַסיק־אויספֿילן.
נאָר אמתדיקע כּלי־זמר־קאָלעקטיוון האָבן אָנגעהויבן זיך באַווײַזן אין ישׂראל בלויז אין אָנהייב פֿון די 2000ער יאָרן. אין 2003 האָט גרשון לייזערסאָן (געב. אין רוסלאַנד און עולה געווען מיט זײַנע עלטערן אין אָנהייב 90ער יאָרן), דעמאָלט נאָך אַ סטודענט פֿון תּל־אָבֿיבֿער מוזיק־אַקאַדעמיע, געשאַפֿן די גרופּע "ניגון חדש", וועלכע האָט אויסגעפֿילט כּלי־זמרישע ניגונים. מיט דרײַ יאָר שפּעטער איז ער אַרויסגעטראָטן אויפֿן קלעזפֿעסט אין קאַנאַדע, וווּ ער האָט ערשט פֿאַרשטאַנען, ווי פּאָפּולער איז די באַנײַטע כּלי־זמר־טראַדיציע אויפן מערבֿ און ווי רײַך איז זי. נאָכן אומקערן זיך קיין ישׂראל האָט ער געשאַפֿן צוזאַמען מיט אָסף תּלמודי (געב. אין ישׂראל אין 1976) דעם אַנסאַמבל "אוי דיוויזשן", וועלכער איז דערפֿאָלגרײַך אַרויסגעטראָטן מיט כּלי־זמרישער מוזיק און זינגלידער אויף ייִדיש אין ישׂראל און אין אויסלאַנד. אין 2008 האָט דער אַנסאַמבל פֿאַרווירקלעכט עטלעכע בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיטן רוסלענדיש־אַמעריקאַנער אויטאָר-אויספֿילער פּסוי קאָראָלענקאָ (פּאַוועל ליִאָן, געב. אין 1967 אין מאָסקווע), פֿאַר וועלכן כּלי־זמרישע מוזיק און טעקסטן אויף ייִדיש האָבן געדינט ווי אַ שטאָף פֿאַר זײַן אייגענער שאַפֿונג. אין זינגלידער, וואָס ער פֿילט אויס, ווערן אָפֿט באַהעפֿט ייִדיש, רוסיש און ענגליש. דערפֿאָלגרײַכקייט פֿון די דאָזיקע בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן האָט געבראַכט צו פֿאַרשפּרייטונג פֿון אַ נײַעם, אומטראַדיציאָנעלן צוגאַנג צו כּלי־זמרישער מוזיק, וועלכן גרשון לייזערסאָן האָט פֿאָרמולירט מיטן זאַץ "די מוזיק דאַרף לעבן און זיך אַנטוויקלען, און ניט זײַן אַ דענקמאָל".
אינעם סטיל פֿון אומטראַדיציאָנעלער כּלי־זמרישער מוזיק אַרבעט אויך דער פּאָפּולערער אַמעריקאַנער אויספֿילער דניאל קאַהן. (געב. אין 1978 אין דעטרויט). ער וווינט באַשטענדיק אין בערלין, וווּ ער האָט געשאַפֿן זײַן גרופּע "פּיינטיד בירד". אין זינגלידער, וואָס ער פֿילט אויס, ווערן באַהעפֿט ייִדיש, ענגליש און דײַטש. פּונקט ווי פּסוי קאָראָלענקא, האָט דניאל קאַהן פֿאַרווירקלעכט אַ ריי בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיטן אַנסאַמבל "אוי דיוויזשן".
אין 2017 האָט גרשון לייזערסאָן געשאַפֿן דעם אָרקעסטער "תּזמורת הכּלייזמר הישׂראלית", וואָס באַזירט זיך אין ירושלים. דער המשך קומט.
קוויטקאָ, לייב. אַלף־בית
לייב קוויטקאָ. אַלף־בית
ייִדיש־ציוויליזאַציע
ייִדיש־ציוויליזאַציע
ייִדיש־קולטור
די ייִדישע שפּראַך
ייִדיש און ייִדישקייט
ייִדיש און העברעיִש
ייִדיש און וועלט־קולטור
אונדזער מיסיע
זעלעני מ. דער ייִדישער טעאַטער
דער ייִדישער טעאַטער אין ניו־יאָרק
אָנהייב דעם 20סטן יאָרהונדערט
אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט האָט ניו־יאָרק זיך פֿאַרוואַנדלט אין דער היים פֿונעם גרעסטן ייִדישן ציבור אין וועלכער־ניט־איז שטאָט אין דער וועלט, צוליב דער ריזיקער כוואַליע מיזרח־אייראָפּעיִשע אימיגראַנטן, וואָס זענען אַנטלאָפֿן קיין אַמעריקע פֿון פּאָגראָמען צי דיסקרמינאַציע, אָדער פּשוט געהאָפֿט צו געפֿינען אַ נײַ גליק און דער נײַער וועלט.
אינעם פּעריאָד פֿון 1880 ביז 1924 זענען דריטהאַלבן מיליאָן ייִדן אָנגעקומען אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן; אַ סך פֿון זיי האָבן זיך צום סוף באַזעצט אין ניו־יאָרק. אין יענער תּקופֿה איז די נידער־מיזרחדיקע זײַט פֿון מאַנהעט געווען די גרעסטע ייִדישע געגנט אין דער שטאָט, און די בשכנותדיקע געגנט צווישן דעם צווייטן עוועניו, דעם עוועניו B, האַוסטאָן־סטריט און דעם מיזרח־14טער גאַס איז געוואָרן באַקאַנט ווי דער ייִדישער טעאַטער־דיסטריקט אָדער "דער ייִדישער בראָדוויי".
אין 1914 זענען אין ניו־יאָרק געווען 22 ייִדישע דראַמאַטישע טעאַטערס און צוויי אָפּערעטע־טעאַטערס – גאָר אַ גרויסע צאָל – אַרײַנגערעכנט דוד קעסלערס "סעקאָנד עוועניו טעאַטער", באָריס טאָמאַשעווסקיס "נאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער" און יעקבֿ אַדלערס "גראַנד־טעאַטער". צווישן די סיבות, וואָס האָבן געבראַכט צו אַזאַ אויפֿבלי פֿונעם ייִדישן טעאַטראַלן לעבן אין ניו־יאָרק, אָנהייב דעם 20סטן יאָרהונדערט, קאָן מען אָנרופֿן די וויכטיקסטע דרײַ.
1) דער פֿאַרבאָט פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין דער רוסלענדישער אימפּעריע.
צוערשט, האָט דער ייִדישער טעאַטער זיך צעבליט דווקא אין דער רוסלענדישער אימפּעריע. אינעם יאָר 1883 האָט מען אָבער דאָרט פֿאַרווערט אַלע טעאַטראַלע אויפֿפֿירונגען אויף ייִדיש. אַ סך ייִדישע אַקטיאָרן, רעזשיסאָרן און דראַמאַטורגן האָבן פֿאַרלאָזן די פּרנסה און האָבן געמוזט פֿאַרלאָזן רוסלאַנד. אַ סך פֿון זיי האָבן זיך, צום סוף, באַזעצט אין ניו־יאָרק. הגם דער פֿאַרבאָט איז בטל געוואָרן אין 1904, האָט ער גורם געווען אַ לאַנג־טערמיניקען עפֿעקט.
2) ייִדישע מאַסן־אימיגראַציע קיין אַמעריקע.
די שוועריקייטן, אויף וועלכע די ייִדישע טעאַטראַלישע טוער האָבן זיך אָנגעשטויסן אין רוסלאַנד זענען זיך צונויפֿגעפֿאַלן מיט דער אַלגעמיינער מאַסן־עמיגראַציע פֿון רוסישע ייִדן. ווי געזאָגט, איז ניו־יאָרק צוליב דעם געוואָרן די שטאָט מיט דער גרעסטער ייִדישער באַפֿעלקערונג אין דער וועלט. פֿאַרשטייט זיך, האָבן די טעאַטער־טוער געפֿונען צווישן די אָנגעקומענדיקע אימיגראַנטן אַ גרויסן עולם צושויער.
3) די וואַקסנדיקע פּאָפּולאַריטעט פֿונעם טעאַטער צווישן די ייִדישע אימיגראַנטן.
זינט דעם מיט־18טן יאָרהונדערט, האָט אין ניו־יאָרק געבליט אַ ממשותדיק טעאַטער־לעבן. ביסלעכווײַז, האָבן די ניו־יאָרקער טעאַטער זיך קאָנצענטרירט אין דעם מיטל־ראַיאָן פֿון מאַנהעטן, וואָס איז הײַנט באַקאַנט ווי דער טעאַטער־דיסטריקט. די ייִדישע אימיגראַנטן, וואָס האָבן באַזעצט די דערבײַיִקע געגנט, האָט זיך פֿאַרגלוסט צו האָבן אייגענע פֿאַרווײַל־ערטער אויף זייער אייגענער שפּראַך. דער טעאַטער איז געוואָרן פּאָפּולער צווישן די ייִדישע אַרבעטער, וועלכע האָבן געזוכט, נאָך אַ שווערן מי־טאָג, אַ ביסל קולטורעלע הנאָה אין זייער לעבן. באַלד נאָך זײַן אויפֿקום, האָט דער "ייִדישער בראָדוויי" זיך צעבליט. במשך פֿונעם זעלבן אָוונט, פֿלעגן די אָפּשעצער פֿון געוויסע טעאַטערס און אַקטיאָרן (זייערע "פּאַטריאָטן", ווי מע האָט זיי דעמאָלט גערופֿן) זיך פֿאַרזאַמלען אויף צענדליקער טעאַטראַלישע אויפֿפֿירונגען. דער ייִדישער טעאַטער איז געוואָרן אַ גוט־באַקאַנטער שטאָטישער פֿענאָמען; ייִדישע טעאַטער־נײַעס האָבן זיך כּסדר באַוויזן אויף די זײַטן פֿון ניו־יאָרקער צײַטונגען – אי אויף ייִדיש, אי אויף ענגליש.
דער ייִדישער טעאַטער דערגרייכט זײַן זעניט אין די סוף־1930ער יאָרן. נאָך דעם האָט זײַן פּאָפּולאַריטעט אָנגעהויבן ביסלעכווײַז פֿאַלן. אין דער זעלבער צײַט האָט אויסגעבראָכן די צווייטער וועלט־מלחמה. מיר וועלן דאָ אָנרופֿן צוויי הויפּט־סיבות פֿונעם דאָזיקן פּאַמעלעכן אונטערגאַנג.
1) אַסימילאַציע.
דער ערשטער דור אימיגראַנטן האָבן גערעדט טאָג־טעגלעך אויף ייִדיש. זייער קינדער און אייניקלעך זענען אָבער אויפֿגעוואַקסן ווי נאַטירלעכע ענגליש־רעדער, גוט אינטעגרירטע אין דער אַלגעמיינער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט. געוויינטלעך, וואָלטן זיי גיכער געגאַנגען אין אַמעריקאַנער טעאַטערס, וואָס מע האָט געשפּילט אויף ענגליש.
2) דער חורבן.
אין 1924 האָט דער אַמעריקאַנער קאָנגרעס אײַנגעפֿירט אימיגראַציע־קוואָטעס, וואָס האָבן ממשותדיק פֿאַרקירצט דעם אָנקום פֿון נײַע אימיגראַנטן. בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט מען די דאָזיקע קוואָטעס ניט פֿאַרגרינגערט, דערפֿאַר איז געווען זייער שווער פֿאַר ייִדן צו אַנטלויפֿן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן פֿונעם נאַציסטישן גענאָציד. נאָר אַ רעלאַטיוו קליינער צאָל ייִדישע אימיגראַנטן האָט זיך אײַנגעגעבן צו אימיגרירן קיין אַמעריקע בעת דער מלחמה.
די טראַגישע געשעענישן פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט אונטערגעריסן די צוקונפֿט פֿון ייִדיש אין דער גאַנצער וועלט. פֿאַר דער מלחמה האָבן אויף ייִדיש גערעדט בערך 11 מיליאָן מענטשן. די זעקס מיליאָן ייִדן, וואָס זענען אומגעקומען אינעם נאַצי־חורבן, זענען על־פּי־רובֿ געווען ייִדיש־רעדער. הײַנט, אינעם 21סטן יאָרהונדערט, רעדט טאָג־טעגלעך אויף ייִדיש נאָר אַ האַלב מיליאָן מענטשן אַרום דער וועלט (הגם פֿאַרשיידענע באַריכטן גיבן אָן לאַוו־דווקא די זעלבע סטאַטיסטיק). ס׳רובֿ הײַנטיקע אַקטיווע ייִדיש־רעדער זענען חרדישע ייִדן, דער עיקר חסידים, וואָס האַלטן, אַז מע טאָר ניט אַפֿילו גיין אין אַ וועלטלעכן טעאַטער, וואָס אַסאָציִיִרט זיך בײַ זיי מיט הירהורי־עבֿירה און כּפֿירה. צו אָרגאַניזירן אַזעלכע אונטערנעמונגען איז בײַ זיי, פֿאַרשטייט זיך, זיכער אָסור.
די גאַסן פֿון נידער־מיזרחדיקן מאַנהעטן און איסט־ווילעדזש אַסאָציִיִרן זיך נאָך אַלץ מיט אַ רײַך קולטור־לעבן. ווייניק וואָס דערמאָנט אָבער אין זייער ייִדישן עבֿר און אינעם ייִדישן טעאַטער, וועלכער איז אַמאָל געווען די עיקרדיקע מערקווירדיקייט פֿון די דאָזיקע ראַיאָנען. ס׳איז זיכער כּדאַי צו באַזוכן די "שטערן־סטעזשקע פֿונעם ייִדישן טעאַטער" (Yiddish Theater Walk of Fame), ענלעך אויף דער "שטערן־סטעזשקע" אין האָליוווּד, וווּ די נעמען פֿון באַרימטע אַרטיסטן, דראַמאַטורגן, רעזשיסאָרן און קאָמפּאָזיטאָרן זענען אויסגעקריצט אויפֿן טראָטואַר. דער דאָזיקער דענקמאָל געפֿינט אויפֿן ראָג צווישן דעם צווייטן עוועניו און דער מיזרח־10טער גאַס, אין פֿאָרנט פֿונעם בנין, וווּ אַמאָל איז געווען דער באַרימטער "דעלי אויפֿן צווייטן עוועניו" – אַן אַנדער היסטאָרישער דענקמאָל פֿונעם ייִדישן לעבן, וואָס האָט אַמאָל געבליט אין נידער־מאַנהעטן. דער דעלי האָט זיך געעפֿנט אויפֿן דאָזיקן אַדרעס אינעם יאָר 1954, אינעם סאַמע האַרץ פֿונעם אונטערגייענדיקן טעאַטער־דיסטריקט; ער עקזיסטירט נאָך אַלץ ווי אַ כּשר דעליקאַטעסן־געשעפֿט, נאָר אין אַן אַנדער אָרט.
די "שטערן־סטעזשקע פֿונעם ייִדישן טעאַטער" איז באַצירט מיט אַזעלכע גרויסע נעמען, וואָס אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען, באָריס טאָמאַשעווסקי, מאָלי פּיקאָן, אידאַ קאַמינסקי, יוסף בולאָף, ליובאַ קאַדיסאָן, שלום סעקונדאַ, אַלכּסנדר אָלשאַנעצקי, יוסף רומשינסקי, משה עושר, מנשה סקולניק, די שוועסטער בערי, הערמאַן יאַבלאָקאָף און מאָריס שוואַרץ. אַן אַנדער היסטאָרישער דענקמאָל איז דער באַשיידענער קאַלכשטיין־בנין אויף דער מיזרח־7ער גאַס, וווּ עס האָט זיך געפֿונען דער "פֿאַראיין פֿון העברעיִשע אַקטיאָרן" – זינט 1899, ווען מע האָט געגרינדעט די אָרגאַניזאַציע, ביז 2005, ווען מע האָט זי פֿאַרמאַכט. "העברעיִשע" מיינט דאָ ייִדן; שפּילן האָבן זיי געשפּילט אויף ייִדיש.
פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה זענען אין ניו־יאָרק געווען 24 טעאַטערס, וואָס האָבן געשפּילט אויף ייִדיש; הײַנט בלײַבן נאָר צוויי: דער נאַציאָנאַלער ייִדישער טעאַטער "פֿאָלקסבינע" און דער "ייִדישער רעפּערטואַר־טעאַטער". די שאַפֿונגען פֿון "פֿאָלקסבינע" ווערן אָפֿט באַגלייט מיט ענגלישע און צומאָל רוסישע אונטערקעפּלעך. דער "ייִדישער רעפּערטואַר־טעאַטער" רופֿט זיך אַ "פֿילשפּראַכיקער טעאַטער", הגם למעשׂה שטעלט ער דעם טראָפּ דווקא אויף ייִדיש.
ס׳איז כּדאַי צוצוגעבן, אַז די ייִדיש־רעדנדיקער פֿרומע קהילות פֿירן אויך דורך זייערע אייגענע טעאַטראַלישע ספּעקטאַקלען, אָבער אין אַ ספּעציפֿישער פֿאָרעם: מענער און פֿרויען זענען שטרענג צעטיילט, די סוזשעטן זענען פֿרום־געשטימטע, אָן קיין שום שפּור עראָטישע עלעמענטן, און דערצו זענען זייערע אויפֿפֿירונגען, געוויינטלעך, אומפּראָפֿעסיאָנעלע. צווישן די געוועזענע חסידים טרעפֿן זיך אַזעלכע, וואָס האָבן פֿאַרלאָזט זייערע קהילות און זענען געוואָרן פּראָפֿעסיאָנעלע אַקטיאָרן אין ביידע אויבן־דערמאָנטע טעאַטערס. פּראָפֿעסיאָנעלע טעאַטער, וואָס שפּילן אויף ייִדיש, עקזיסטירן הײַנט אין תּל־אָבֿיבֿ און וואַרשע. זיי זענען משפּיע אויפֿן אָנגייענדיקן טעאַטראַלישן ייִדיש־לעבן אין ניו־יאָרק.
דעריבער וויל איך גלייבן, אַז ניט אַלץ איז פֿאַרפֿאַלן. אין זײַן ענגלישער נאָבעל־רעדע האָט יצחק באַשעוויס (זינגער) געזאָגט אינעם יאָר 1978 די פֿאָלגנדיקע ווערטער, וואָס מיר זעצן דאָ איבער צוריק אויף ייִדיש (בײַ אַנדערע געלענגהייטן האָט ער גערעדט אין שײַכות צו דער חשובֿער פּרעמיע אויף זײַן מאַמע־לשון): "פֿאַראַן אַזעלכע, וואָס רופֿן ייִדיש אָן אַ טויטע שפּראַך, אָבער העברעיִש האָט אויך אַזוי געהייסן במשך פֿון צוויי טויזנט יאָר. מע האָט אים מחיה־מתים געווען אויפֿן סאַמע וווּנדערלעכן, כּמעט ניסימדיקן אופֿן. אַראַמיש איז זיכער געווען במשך פֿון יאָרהונדערטער אַ טויטע שפּראַך – און אָט האָט ער אונדז באַלויכטן מיטן ספֿר־הזוהר, גאָר אַן איידל מײַסטערווערק פֿון מיסטיציזם. ייִדיש האָט נאָך ניט געזאָגט זײַן לעצט וואָרט. ער אַנטהאַלט די אוצרות, וואָס זענען נאָך ניט אַנטפּלעקט געוואָרן צו די אויגן פֿון דער וועלט. ס׳איז די שפּראַך פֿון קדושים און צדיקים, בעלי־חלומות און מקובלים – רײַך מיט הומאָר און זכרונות, וואָס די מענטשהייט טאָר ניט פֿאַרגעסן. פֿיגוראַטיוו גערעדט, איז ייִדיש די קלוגע און באַשיידענע שפּראַך פֿון אונדז אַלעמען, דאָס לשון פֿון דער דערשראָקענער און האָפֿנדיקער מענטשן־וועלט".
לאָמיר האָפֿן, אַז דער ייִדיש־טעאַטער אין ניו־יאָרק און אַרום דער וועלט וועט ווײַטער בליִען, הגם זײַן איצטיקער מצבֿ קאָן אויסזען קליין און נעבעכדיק אין פֿאַרגלײַך מיט זײַן רומפֿולער פֿאַרגאַנגערהייט. איך גלייב, אַז כּדי אָפּצוהיטן און ווײַטער צו אַנטוויקלען דעם דאָזיקן עקסטרעם־וויכטיקן אַספּעקט פֿון דער ייִדיש־קולטור ווי אַ לעבעדיקן פֿענאָמען, מוזן מיר טאָן עפּעס מער: פֿירן לעקציעס, עקסקורסיעס, קאָנפֿערענצן, שרײַבן אַרטיקלען אין ייִדישע צײַטונגען און זשורנאַלן, אויפֿן בלאָגן און וועבזײַטן. ס׳איז אויך זייער וויכטיק אָפּצוהיטן די געשיכטע פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער. ווי אַ ליצענזירטע עקסקורסיע־פֿירערין, וואָס ספּעציאַליזירט זיך אינעם ייִדישן ניו־יאָרק, און ווי אַ ניו־יאָרקער בלאָגערין, זע איך דאָס ווי אַ נייטיקן טייל פֿון מײַן מיסיע.
מאַיאַ זעלעני
אונדזער מיסיע
אונדזער מיסיע
ייִדיש איז די שפּראַך פֿון אַ גרויסער עטנישער גרופּע — די אַשכּנזישע ייִדן – וואָס האָבן במשך פֿון דורות באַזעצט אַ ריזיקן שטח אין עטלעכע אייראָפּעיִשע לענדער. דאָס דאָזיקע טראַדיציאָנעלע "לאַנד פֿון ייִדיש" רופֿט מען הײַנט אָן ייִדישלאַנד.
אין פֿאַרגלײַך מיט ענגליש, פֿראַנצויזיש, דײַטשיש, רוסיש און אַ סך אַנדערע שפּראַכן, האָט ייִדיש, ווי דאָס ייִדישע פֿאָלק בכלל, געהאַט גאָר אַ טראַגישן גורל. צוזאַמען מיט מיליאָנען ייִדיש־רעדער, וואָס זענען אומגעקומען בעת דעם חורבן, האָט אונדזער שפּראַך געדראָט אַ ביטערער סוף. ס׳איז געווען אַ צײַט, ווען אונעסקאָ האָט דערקלערט, אַז ייִדיש איז "זיכער אַ שפּראַך אין אַ מסוכּנעם מצבֿ", וואָס קאָן פֿאַרשוווּנדן ווערן.
די, וואָס האָבן זיך געפֿרייט דעם טריומף פֿון העברעיִש, איצט די אָפֿיציעלע טאָג־טעגלעכע שפּראַך פֿון דער מדינת־ישׂראל, וועלכע האָט, ווי עס מיינען געוויסע מענטשן, אָפּגעשויסן ייִדיש אינעם עבֿר, האָבן אָפֿטמאָל פֿאַרגעסן, אַז ייִדיש איז ניט נאָר אַ לשון. דאָס איז דער יאָדער און דער סימבאָל פֿון אַן אוניקאַלער 1000־יאָריקער קולטור, וואָס האָט זיך אויסגעצייכנט אין גאָר אָריגינעלע דערגרייכונגען, וואָס שייך פֿאָלקס־קונסט, מוזיק, ליטעראַטור, טעאַטער און מאָלערײַ. אַ סך פּירות פֿון דער דאָזיקער אויסערגעוויינטלעך רײַכער ירושה זענען געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער גאַנצער וועלט־ציוויליזאַציע. פֿאָרט, צום באַדויערן, בלײַבן אַ סך אַספּעקטן פֿון דער דאָזיקער ירושה פֿאַרגעסן, פֿאַרלוירן און אומגעפֿאָרשט.
איין אָרגאַניזאַציע האָט אַרײַנגעטראָגן אַן אומגעהײַערן צושטײַער אָפּצוהיטן די ייִדישע קולטור. דאָס איז ייִוואָ – דער "ייִדישער וויסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט" מיטן צענטער אין ניו־יאָרק. במשך פֿון צענדליקער יאָר, שוין באַלד אַ יאָרהונדערט, פֿירט די דאָזיקע אינסטיטוציע דורך שטודיעס פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן. זי איז אין שפּיץ פֿון אַ ריי וויכטיקע פֿאָרשערישע, וויסנשאַפֿטלעכע און בילדונג־פּראָיעקן. דער בלאַוואַטניק־אַרכיוו (Blavatnik Archive) – אַן אַנדער אָרגאַניזאַציע, אויך אַן אַמעריקאַנער – פֿאַרנעמט זיך מיט ענלעכע אויפֿגאַבעס, אויך אין זייער אַ גרויסן מאַסשטאַב, נאָר מיט אַן אַנדער סטראַטעגיע. דער אַרכיוו האָט געזאַמלט אַ ריזיקן סכום דאָקומענטן, וואָס האָבן אָפֿט צו טאָן מיט דער געשיכטע און קולטור פֿון ייִדיש.
אונדזער פּראָיעקט איז געווידמעט די זעלביקע צוועקן: אָפּצוהיטן די ייִדישע קולטור און ירושה. לעצטנס, במשך פֿון עטלעכע יאָר, אַנטוויקלט ער זיך אין אַ צאָל פֿאַרשיידענע לענדער אונטערן דאַך פֿון צוויי פֿאָנדן: "די פֿונדאַציע פֿון ירושה־פּראָיעקטן" (Heritage Projects Foundation), געגרינדעט מיט אַרום 10 יאָר צוריק אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, און די "פֿונדאַציע פֿאַרן אָפּהיטן די ייִדיש־ירושה" (Yiddish Heritage Preservation Foundation), געשאַפֿן ניט לאַנג צוריק אין ישׂראל.
דער אויטאָר פֿונעם דאָזיקן פּראָיעקט און דער גרינדער פֿון ביידע פֿונדאַציעס איז ד״ר מאַרק זילבערקוויט – אַ כּלל־טוער, מחבר און אַרויסגעבער פֿון עטלעכע ביכער אויף קונסט־טעמעס. לויט זײַן רעיון, באַשטייט דער פּראָיעקט פֿון דרײַ אַספּעקטן:
• פֿאָרשונג;
• בילדונג;
• צוציִונג.
דער ערשטער אַספּעקט נעמט אַרײַן די פֿאָרשונג און אָפּהיטונג פֿון אַרכיוו־דאָקומענטן, ליטעראַרישע און מוזיקאַלישע ווערק, וואָס האָבן אַ שײַכות צו דער ייִדיש־קולטור, אַרײַנגערעכנט אַזעלכע ניט לאַנג צוריק אַנטדעקטע אוצרות, וואָס ביז לעצטנס האָט מען געגלייבט, אַז זיי זענען שוין פֿאַרשוווּנדן געוואָרן. צו מאַכן זיי צוטריטלעך פֿאַר שטודיעס, אײַנצוהויכן אין זיי אַ נײַ לעבן, איז איינע פֿון די עיקר־אויפֿגאַבעס פֿונעם פּראָיעקט.
דער צווייטער אַספּעקט האָט צו טאָן מיטן אָרגאַניזירן בילדונג־פּראָגראַמען, שרײַבן אַנטאָלאָגיעס און הילפֿנס־מאַטעריאַלן, פּאַפּירענע צי עלעקטראָנישע, וואָס זאָלן שאַפֿן אַ בילדונג־יסוד פֿאַר דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער־קולטור און אירע וויכטיקסטע אויסדרוקן. צו פֿאַרעפֿנטלעכן געזאַמלטע ווערק פֿון ייִדישע מחברים, וויסנשאַפֿטלעכע און ליטעראַרישע אויסגאַבעס, צו שטיצן שעפֿערישע טעטיקייט אויף ייִדיש, צו אָרגאַניזירן מוזיק־פֿעסטיוואַלן, קונסט־אויסשטעלונגען און קאָנפֿערענצן איז אויך אונדזער גרויסע אויפֿגאַבע.
דער דריטער אַספּעקט איז – מקרבֿ צו זײַן דעם יונגן דור, אַרויסצורופֿן אַן אינטערעס צו דער ייִדיש־קולטור, דער יונגער עולם זאָל זיך פֿאַראינטערעסירן אין איר אָפּהיטונג און ווײַטערדיקער אַנטוויקלונג. דאָס הייסט, למשל: לערנען ייִדיש ווי אַ שפּראַך, זיך באַטייליקן אין פֿאָרש־אַרבעט, דורכפֿירן מוזיקאַלישע אונטערנעמונגען און אַזוי ווײַטער.
אינעם איצטיקן מאָמענטן, קלינגען אונדזערע אויפֿגאַבעס, אַפּנים, גאַנץ אַמביציעז. נאָר מיט דער הילף פֿון אַזעלכע גרויסע בילדונג־אַנשטאַלטן, ווי, למשל, דער תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט, קאָן מען זיי אויספֿירן. ביידע אויבן־דערמאָנטע פֿונדאַציעס האָבן שוין קאָנקרעטע פּלענער, ווי אַזוי דאָס צו פֿאַרווירקלעכן.
איין פֿאָרלויפֿיקער רעזולטאַט פֿון דער טעטיקייט, וואָס די דאָזיקע פֿונדאַציעס פֿירן דורך, איז אָט־דער וועב־פּאָרטאַל, וואָס שטרעבט צונויפֿצוזאַמלען כּלערליי אינפֿאָרמאַציע וועגן אַלץ, וואָס ס׳טוט זיך הײַנט אין דער וועלט אין שײַכות מיט דער ייִדיש־קולטור און ייִדיש־בילדונג. עס ווערן דאָ אויך פֿאָרגעשטעלט די יסודותדיקע ענינים, וואָס האָבן אַ שײַכות צו ייִדיש אינעם ברייטסטן זין פֿון וואָרט. אין די אַרכיוון פֿון קונסט־ און ליטעראַטור־אָפּטיילן, אין דער "ביבליאָטעק" און "גאַלעריע" זענען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן פֿריִער ניט פּובליקירטע אָדער זעלטענע מאַטעריאַלן: געזאַמלטע ווערק און באַזונדערע ביכער פֿון ייִדישע שרײַבער, זכרונות פֿון היסטאָריקער און פֿון אַקטיאָרן, וואָס האָבן געשפּילט אויף ייִדיש, עסייען וועגן ייִדיש־פֿאַרבונדענער קונסט, אוידיאָ־ און ווידעאָ־זעלנטקייטן, גרויסע אַנומלטיקע אַנטדעקונגען.
די אַרבעט איבער אונדזער וועבזײַט "ייִדיש־קולטור – ייִדיש־ירושה" האָט זיך נאָר וואָס אָנגעהויבן. מיר האָפֿן, אַז דער דאָזיקער עלעקטראָנישער קוואַל וועט ווערן אַ ווערטפֿולער רעסורס סײַ פֿאַר די אַקאַדעמישע פֿאָרשער, סײַ פֿאַר אַלע פֿאַראינטערעסירטע אין דער געשיכטע און קולטור פֿון ייִדיש.
אַרכיוו: שלום־עליכם
אַרכיוו.
שלום־עליכם
1196-1-23: אַ בריוו צו אַ. טשעכאָוו (30סטער אויגוסט, 1903)
1196-1-22: אַ בריוו צו ל. טאָלסטוי (27סטער אַפּריל. 1903)
1196-1-20: בריוו צום זון, אלימלך (מישאַ) ראַבינאָוויטש (14טער אָקטאָבער, 1908 – 10טער יאַנואַר, 1909)
1196-1-17: "אַ וואָך מיט פּרצן", זכרונות, ז' 4 פֿעלט
1196-1-16: "דער מיסטייק", ראָמאַן, קאַפּ. 1־4, 6־8, דעם מחברס הקדמה
1196-1-14: "מעשׂיות פֿון טויזנט איין נאַכט", קאַפּ' 4, 5, 6, 7, 8
1196-1-11: "דאָ ליגט אַ ייִד אַ פּשוטער" (דאָס עפּיטאַפֿיע־ליד)
1196-1-9: בדרך־השערה, אַ פֿראַגמענט פֿון אַ שוואַרץ־וואַריאַנט פֿון דער מעשׂה "די גרויסע בהלה פֿון די קליינע מענטשעלעך"
אַ נײַער נומער פֿון "ייִדישלאַנד"
אַ נײַער נומער פֿון "ייִדישלאַנד"
פֿון "ביראָבידזשאַנער שטערן"
אין תּל־אָבֿיבֿ איז נאָר וואָס אַרויס פֿון דרוק אַ נײַער, 16טער נומער פֿונעם ליטעראַרישן זשורנאַל “ייִדישלאַנד”.
ער איז פֿולקום געווידמעט דעם 70טן יאָרטאָג פֿון הינריכטונג פֿון די מיטגלידער פֿונעם ייִדישן אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט, בתוכם פֿון די ייִדישע שריפֿטשטעלער דוד האָפֿשטיין, פּרץ מאַרקיש, דוד בערגעלסאָן, לייב קוויטקאָ און איציק פֿעפֿער. דער נומער שליסט אין זיך אײַן ווערק פֿון די אומגעבראַכטע פּען־מענטשן, אָבער דער עיקר — אַרטיקלען און מוזיי־מאַטעריאַלן, וואָס דערציילן וועגן זייער שאַפֿונג, וועגן יענער שרעקלעכער תּקופֿה אין דער געשיכטע פֿונעם סאָוועטישן ייִדנטום, וועגן דער אויפֿדעקונג פֿונעם שוידערלעכן אמת וועגן זייער אומקום פֿאַרן ברייטן עולם. אינעם ביראָבידזשאַנער קאָנטעקסט דאַרף מען באַזונדערס אָפּמערקן די פֿאַרצייגענונג פֿון יעלענע סאַראַשעווסקאַיאַ “די ערשטע דערמאָנונג וועגן דעם 12טן אויגוסט אין סאָוועטישער ייִדישער פּרעסע”. דער נײַער נומער אַנטהאַלט אויך טראַדיציאָנעלע רובריקעס פֿונעם זשורנאַל: “אַ נײַ זינגליד”, “נײַע ביכער”, “מאַטעריאלן צום לעקסיקאָן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אינעם 21טן יאָרהונדערט”.
וו. אַראָנאָוו
אַבֿרהם רייזענס דערציילונגען
אַבֿרהם רייזענס דערציילונגען אויף רוסיש
פֿון "ביראָבידזשאַנער שטערן"
אינעם מאָסקווער פֿאַרלאַג "קניזשניקי" איז נאָר וואָס דערשינען אין איבערזעצונג אויף רוסיש אַ גרויסע זאַמלונג דערציילונגען פֿון אבֿרהם רייזענען (1876 – 1953) אונטערן טיטל "אַזעלכע מענטשן זײַנען געווען פֿריִער". אבֿרהם רייזען איז געבוירן געוואָרן און אויסגעוואַקסן אין ווײַסרוסלאַנד. זענענדיק נאָך אַ יונג, האָט ער אָנגעהויבן פֿאַרעפֿנטלעכן אַרטיקלען, דערציילונגען און לידער אין דער ייִדישער פּעריאָד. אין 1908 האָט אבֿרהם רייזען אָנטיילגענומען אין דער טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ. אין 1911 האָט ער עמיגרירט קיין פֿש"אַ, וווּ ער האָט אַ סך יאָרן אַקטיוו מיטגעאַרבעט מיטן זשורנאַל "די צוקונפֿט" און מיט דער צײַטונג "פֿאָרווערטס". אַברהם רייזען איז געווען זייער אַ פּראָדוקטיווער מחבר, ער האָט געשריבן פּראָזע, דראַמאַטורגיע און פּאָעזיע.
זײַנע ווערק האָט מען איבערגעזעצט אין אַ ריי שפּראַכן, בתוכם אויף ענגליש, העברעיִש און רוסיש, אָבער זינט די 30ער יאָרן זײַנען קיין שום אבֿרהם רייזענס ביכער אויף רוסיש ניט דערשינען. אַזוי אַרום האָט דער פֿאַרלאַג "קניזשניקי" דערמעגלעכט דעם רוסישן לייענער אַ באַנײַטע באַקאַנטשאַפֿט מיט דעם דאָזיקן ייִדישן שרײַבער. מע מוז באַזונדערס אונטערשטרײַכן, אַז עס גייט ניט קיין רייד וועגן איבערדרוקן אַלטע איבערזעצונגען. די זאַמלונג "אַזעלכע מענטשן זײַנען געווען פֿריִער" האָט איבערגעזעצט אין רוסיש דער הײַנטצײַטיקער פּעטערבורגער ייִדישער דיכטער און אַ באַשטענדיקער מחבר פֿון "ביראָבידזשאַנער שטערן" ישׂראל נעקראַסאָוו, וועלכער איז שוין גוט באַוווּסט געוואָרן מיט זײַנע פּרעכטיקע איבערזעצונגען פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.
וו. פּיריאַטינסקי
איצט אויך אויף דער רוסישער שפּראַך
איצט אויך אויף דער רוסישער שפּראַך
פֿון "ביראָבידזשאַנער שטערן"
׳איז דערשינען דאָס בוך פֿון אסתּר ראָזענטאַל־שנײַדערמאַן ״ביראָבידזשן פֿון דער נאָענט״ אין איבערזעצונג אויף רוסיש.
דער ייִדישער אָריגינאַל פֿונעם בוך איז אַרויס פֿון דרוק אין 3891 בײַם ״לייוויק פֿאַרלאַג״ (תּל־אָבֿיבֿ). די מחברטע איז געקומען צו פֿאָרן קיין ביראָבידזשאַן אין 5391, האָט דאָרטן געוווינט כּמעט דרײַ יאָר און איז געוואָרן אַן עדות פֿון איינע פֿון די סאַמע טראַגישע עפּיזאָדן פֿון דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט. מע קען זאָגן, אַז אסתּר ראָזענטאַל־שנײַדערמאַן איז געווען איינע פֿון די ערשטע כראָניקערס פֿונעם ביראָבידזשאַנער פּראָיעקט. אירע זכרונות זײַנען אָנגעשריבן לעבעדיק און עמאָציאָנעל און פֿון די ערשטע שורות פֿאַרכאַפּן דעם לייענערס אַכט און טונקט אײַן אין יענער תּקופֿה מיט אַלע אירע געשעענישן און פּערזענלעכקייטן.
אסתּר איז געבוירן געוואָרן אין דער פּוילישער שטאָט טשענסטאָכאָוו, האָט פֿאַרענדיקט אַ רוסישע גימנאַזיע. אין 6291 איז אריבערגעפֿאָרן קיין ראַטן־פֿאַרבאַנד, אין 8591 האָט זיך אומגעקערט קיין פּוילן, אין 2691 איז עולה געווען קיין ישֹראל, וווּ זי האָט געלעבט ביזן סאַמע טויט אין 9891. אָבער איר בוך ״ביראָבידזשאַן פֿון דער נאָענט״ האָט זי אָנגעשריבן אויף ייִדיש, אויף מאַמע־לשון, וואָס זי איז אים איבערגעגעבן געווען איר גאַנץ לעבן.
אויף דער רוסישער שפּראַך האָט דאָס בוך איבערגעזעצט דער ייִדישער פּאָעט, איבערזעצער ישֹראל נעקראַסאָוו (פּעטערבורג).
״ס׳איז נישט גרינג צו לייענען דאָס בוך: אַנטוישונגען, פּחד, אַרעסטן, דערשיסונגען, צעבראָכענע גורלות. און אַ טרויעריקער אויספֿיר: די ייִדישע אויטאָנאָמיע איז געשאַפֿן געוואָרן נישט כּדי פֿאַרהיטן ייִדישע קולטור אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד, נאָר פֿאַרקערט, כּדי וואָס גרינגער פֿאַרניכטן סײַ די קולטור, סײַ די מערהייט פֿון אירע טרעגער. אָבער דאָס איז אַ נייטיק בוך, מע דאַרף וויסן דעם אמת ווי ביטער זאָל ער ניט זײַן. דאָס איז אַ בוך וועגן דעם, אַז ביראָבידזשאַן איז עפּעס פֿיל גרעסערס, ווי איינער פֿון אומגעלונגענע און אַפֿילו קוריאָזע סאָוועטישע פּראָיעקטן. די געשיכטע פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט איז אַ וויכטיקער און טראַגישער טייל פֿון דער רוסלענדישער און ייִדישער געשיכטע.
דאָס בוך איז אַרויס פֿון דרוק אין ביראָבידזשאַן, אַלע ביבליאָטעקן פֿון דער געגנט וועלן באַקומען עקזעמפּליאַרן. דאָס בוך וועט זײַן צוטריטלעך אויך אויפֿן וועב־זײַטל nasledie-eao.ru.