פּרעסע אויף ייִדיש
די געשיכטע פֿון פּרעסע אויף יִדיש ציילט אָן אַמווייניקסטן דרײַ מיט אַ האַלב יאָרהונדערטער. אין 1686 – 1687 איז אין אַמסטערדאַם דערשינען די ערשטע באַוווּסטע די פֿאָרשער רעגולערע (יעדן דינסטיק און פֿרײַטיק) צײַטונג אויף דעם דאָזיקן לשון אונטערן נאָמען "קוראַנטן". אין פֿאַרלויף פֿונעם 18טן יאָרהונדערט זײַנען אין מערבֿדיקער און צענטראַלער אייראָפּע דערשינען נאָך עטלעכע אויסגאַבעס פֿון פֿאַרשיידענער פּעריאָדישקייט אויף ייִדיש אָדער אויף דײַטש מיט ייִדישע בוכשטאַבן.
אַ שטורמישע אַנטוויקלונג פֿון דער פּרעסע אויף ייִדיש האָט זיך אָנגעהויבן אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט אין מיזרח־אייראָפּע. פֿאַרן אָנהייב פֿון דער פּרעסע פֿונעם הײַנטצײַטיקן טיפּ אויף דעם לשון האַלט מען דאָס באַווײַזן זיך פֿון דער וואָכנשריפֿט "קול מבֿשׂר", וועלכע עס האָט אַרויסגעגעבן אין 1862 – 1873 אין אָדעס אלכּסנדר צעדערבוים (1816 – 1893). חוץ נײַס, פֿלעגט "קול מבֿשׂר" פֿאַרעפֿנטלעכן אויך פּובליציסטישע אַרטיקלען און קינסטלערישע ווערק. מיט איר האָבן מיטגעאַרבעט די גרעסטע ייִדישע ליטעראַטן פֿון יענער צײַט – מענדעלע מוכר־ספֿרים (1836 – 1917), יהודה־לייב גאָרדאָן (1830 – 1892), אבֿרהם גאָלדפֿאַדען (1840 – 1909), יצחק־יואל לינעצקי (1839 – 1915).
צום סוף 19טן יאָרהונדערט זײַנען צײַטונגען אויף ייִדיש געווען ברייט פֿאַרשפּרייט אינעם תּחום־המושבֿ אין רוסלאַנד און אין גאַליציע, וואָס איז דעמאָלט געווען אין באַשטאַנד פֿון עסטרײַך. מיטן אָנהייב פֿון מאַסן־עמיגראַציע פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן קיין אַמערקיקע האָט מען אָנגעהויבן אַרויסגעבן די פּרעסע אויף ייִדיש אויך מעבֿר־לים.
אינעם סוף 80ער יאָרן פֿונעם 19טן יאָרהונדערט באַווײַזט זיך ליטעראַרישע פּעריאָדיק אויף ייִדיש. פֿאַר אירע גרונטלייגער האַלט מען מיט רעכט די דרײַ טוער:
1. אין 1888 – 1889 האָט שלום־עליכם (1859 – 1916) אַרויסגעגעבן דעם אַלמאַנאַך "ייִדישע פֿאָלקס־ביבליאָטעק".
2. אין 1888 – 1896 האָט מרדכי ספּעקטאָר (1858 – 1925) אַרויסגעגעבן דעם אַלמאַנאַך "הויז־פֿרײַנד".
3. אין 1891 – 1893 האָט יצחק־לייבוש פּרץ (1852 – 1915) אַרויסגעגעבן דעם אַלמאַנאַך "ייִדישע ביבליאָטעק".
די ערשטע העלפֿט פֿונעם 20טן יאָרהונדערט איז געוואָרן די תּקופֿה פֿון אויפֿבלי פֿון דער פּרעסע אויף ייִדיש. דעמאָלט זײַנען אויף ייִדיש דערשינען הונדערטער פּעריאָדישע אויסגאַבעס – פֿון טעגלעכע צײַטונגען ביז יאָרביכער. מע האָט זיי אַרויסגעלאָזט אינעם ראַטנפֿאַרבאנד, אין פּוילן, פֿש"אַ, קאַנאַנדע, אויסטראַליע, דרום־אַפֿריקע, אַרגענטינע, פֿראַנקרײַך, בריטאַניע, אַרץ־ישׂראל און אין אַ גאַנצער ריי אַנדערע לענדער. לויט איר אינהאַלט איז די דאָזיקע פּרעסע געווען זייער פֿאַרשיידנאַרטיק: רעליגיעזע, קאָמוניסטישע, בונדיסטישע, ציוניסטישע, "געלע", ליטעראַרישע, וויסנשאַפֿטלעכע, פּעדאַגאָגישע, פּרעסע פֿאַר קינדער אא.
דערנאָך האָט זיך אָנגעהויבן דער אונטערגאַנג פֿון דער פּרעסע אויף ייִדיש, וואָס איז אַרויסגערופֿן געוואָרן מיט פֿאַרניכטונג פֿון מיליאָנען ייִדיש־רעדנער בשעת דעם חורבן און מיט שפּראַכלעכער אַסימילאַציע פֿון נײַע דורות ייִדן.
אינעם ראַטנפֿאַרבאַד איז די גאַנצע פּרעסע אויף ייִדיש ליקווידירט געוואָרן אין 1948 אינעם גאַנג פֿון דער מלוכישער אַנטיסעמיטישער קאַמפּאַניע. מיטאַרבעטער פֿון רעדאַקציעס, זשורנאַליסטן און שרײַבער זײַנען רעפּרעסירט געוואָרן, און ייִדיש דרוק־שריפֿטן האָט מען פֿאַרניכטעט. אין 1961 איז אין מאָסקווע געשאַפֿן געוואָרן דער ליטעראַטור־זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד", וואָס האָט עקזיסטירט אונטער אהרן ווערגעליסעס (1918 – 1999) אומפֿאַרבײַטלעכער אָנפֿירונג ביז דער צעפֿאַלונג פֿונעם ראַטנפֿאַרבאַנד. אין דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט איז עטוואָס פֿריִער באַנײַט געוואָרן דאָס אַרויסגעבן די געגנטלעכע ייִדישע צײַטונג "ביראָבידזשאַנער שטערן". אָבער אין באַדינגונגען, ווען מע האָט ייִדיש אינעם ראַטנפֿאַרבאַנד אין ערגעץ ניט אונטערריכטעט, האָט די צאָל לייענער פֿון די דאָזיקע אויסגאַבעס געהאַלטן אין איין פֿאַרקלענערן זיך מיטן אַוועקגיין פֿון עלטערע דורות.
אין מדינת־ישׂראל זײַנען אין אָנהייב 50ער יאָרן אויפֿגענומען געוואָרן יורידישע באַגרענעצונגען קעגן יידיש, ווײַל די גרינדער פֿון דער באַנײַטער ייִדישער מלוכה האָבן געזען אין ייִדיש אַ סכּנה פֿאַר העגעמאָניע פֿונעם אויפֿגעשטאַנענעם תּחית־המתים עבֿריתּ. בפֿרט איז אין ישׂראל פֿאַרבאָטן געווען אַרויסגעבן אַ טעגלעכע צײַטונג אויף ייִדיש (אַרויסגעבן אַזאַ צײַטונג דרײַ מאָל אַ וואָך האָט מען געמעגט). ניט געקוקט אויף דעם, זינט 1948 ביז 1995 איז אין תּל־אָבֿיבֿ בײַ דער שטיצע מצד הסתּדרות דערשינען דער ליטעראַרישער זשורנאַל "די גאָלדענע קייט". זײַן אומפֿאַרבײַטלעכער רעדאַקטאָר איז געווען אבֿרהם סוצקעווער (1913 – 2010).
צום סוף 20טן – אָנהייב 21טן יאָרהונדערט האָבן דאָס רובֿ איבערגעבליבענע ביז דעמאָלט פּעריאָדישע אויסגאַבעס אויף ייִדיש אויפֿגעהערן דערשײַנען. יענע פּעריאָדישע אויסגאַבעס, וואָס דרוקן זיך איצט פֿולקום אָדער טיילווײַז אויף ייִדיש קען מען בוכשטעבלעך איבערציילן אויף פֿינגער:
1. פֿולקום אויף ייִדיש מיט צוויי טיראַזשן (אין ישׂראל און אין שוועדן) ווערט אַרוסגעגעבן דער ליטעראַרישער קוואַרטאַלניק "ייִדישלאַנד"
2. פֿולקום אויף ייִדיש אין ניו־יאָרק ווערט צוויי מאָל אַ יאָר אַרויסגעגעבן דער אָרגאַן פֿון "ייִדיש־ליגע", "אויפֿן שוועל".
3. פֿולקום אויף ייִדיש ווערט אין ניו־יאָרק אַרויסגעגעבן דורך סאַטמאַרער חסידים די וואָכנשריפֿט "דער ייִד".
4. אַ קאָקורירנדיקע גרופּע סאַטמאַרער חסידים גיט אין דער זעלבער שטאָט אַרויס די וואָכנשריפֿט "דער בלאַט".
5. אויף רוסיש און אויף ייִדיש ווערט אין דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט אַרויסגעגעבן די וואָכנשריפֿט "ביראָבידזשאַנער שטערן".
6. אויף פּויליש און אויף ייִדיש ווערט אין וואַרשע אַרויסגעגעבן די מאָנאַטשריפֿט פֿון דער קולטור־געזעלשאַפֿט פֿון ייִדן אן פּוילן "דאָס ייִדישע וואָרט".
7. אויף רוסיש און אויף ייִדיש אין דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט דערשײַנט דאָס ליטעראַרישע יאָרבוך "ביראָבידזשאַן".
8. אויף האָלענדיש און אויף ייִדיש דערשײַנט דאָס אַמסטערדאַמער ליטעראַרישע יאָרבוך "די גרינע מדינה".
אייניקע פֿון די דאָזיקע אויסגאַבעס האָבן, חוץ דער פּאַפּירענער, אויף אַ דיגיטאַלע ווערסיע. דערצו בלויז אין דיגיטאַלער פֿאָרם דערשײַנט אויף ענגליש און אויף ייִדיש די ניו־יאָרקער וואָכנשריפֿט "פֿאָרווערטס" , און פֿולקום אויף ייִדיש – דער ניו־יאָרקער ליטעראַרשער וועב־אַלמאַנאַך "ייִדיש בראַנזשע".